Szafraniec Stanisław z Pieskowej Skały h. Starykoń (ok. 1530/1 – 1598), działacz reformacyjny, poseł na sejmy, kasztelan biecki i sandomierski, wojewoda sandomierski.

Ur. przed 23 III 1531, kiedy ojciec wyznaczył dla niego opiekunów. Był wnukiem Piotra młodszego (zm. 1508, zob.), jedynym synem Piotra (zm. przed 30 VII 1532) i Agnieszki, córki Wiktoryna Sienieńskiego (zob.), zamężnej powtórnie (od r. 1532) ze Stanisławem Niszczyckim (zob.). Braćmi przyrodnimi S-a byli: Jan, Piotr (zob.) i Krzysztof (zob.) Niszczyccy. Krewnym S-a (stryjecznym bratem ojca) był Hieronim Szafraniec (zob.).

Wcześnie osierocony przez ojca, pozostawał S. początkowo pod opieką matki-protestantki, wkrótce jednak (jeszcze przed jej powtórnym zamążpójściem) opiekę nad nim przejął kaszt. krakowski Andrzej Tęczyński. Po jego śmierci, w lutym 1537, pieczę nad nim przejął H. Szafraniec i sprowadził go na swój dwór w Pieskowej Skale. W styczniu 1545 Hieronim wysłał S-a razem ze swym synem Mikołajem do Królewca na dwór ks. pruskiego Albrechta Hohenzollerna, który zobowiązał się, że będzie ich obu wychowywał «w duchu prawdziwej wiary i ku chwale prawdziwego Boga». W październiku t.r. obaj Szafrańcowie odbyli w orszaku ks. Albrechta podróż do Naumburga i Wittenbergi. S. wrócił do Polski przed 22 II 1547, wtedy bowiem, już jako mąż Anny, córki Walentego Dembińskiego (zob.), zapisał jej tytułem oprawy 3 tys. fl. na poł. swych ruchomości oraz poł. Secemina z dworem i należącymi do niego wsiami. Osiadł w Seceminie i zaczął wprowadzać w życie zasady nowej wiary; ok. r. 1553 przekazał duchownym kalwińskim tamtejszy kościół paraf. św.św. Katarzyny i Jana Ewangelisty (przy secemińskim kościele Świętego Krzyża pozwolił jednak pozostać dożywotnio sześciu księżom katolickim, a nawet im «prowizyją dawać rozkazał»). Następnie zamienił na zbory kościoły w Przegini, Sułoszowej, Sąspowie, Krasocinie (ok. 1556) i Rogowie (1558); wg Stanisława Kota ufundował zbór w Chęcinach, był także patronem zboru we Włoszczowej. Na synodzie Kościoła kalwińskiego w Słomnikach poparł 25 XI 1554 wybór secemińskiego ministra Feliksa Crucigera na stanowisko superintendenta w Seceminie. Ufundował przy zborze szkołę (działającą od stycznia 1556), która osiągnęła wkrótce wysoki poziom nauczania. Zaniepokoiło to katolików do tego stopnia, że już w czerwcu 1556 synod w Łowiczu, obradujący pod kierownictwem nuncjusza papieskiego Alojzego Lippomano, postulował jej zamknięcie. W swym dworze w Seceminie gościł S. w styczniu t.r. kolejny synod kalwiński; zapewne zaaprobował wówczas związek z braćmi czeskimi (porozumienie koźmineckie). Jednak na synodzie pińczowskim (24 IV – 1 V) należał do grupy niechętnej podporządkowaniu Jednocie braci czeskich zborów małopolskich, w których umacniały się wpływy szwajcarskie. Dn. 2 V podpisał list, którym ministrowie i szlachta różnowiercza zapraszali do Polski Jana Kalwina. Mimo krytycznego stosunku do związków z braćmi czeskimi, «łaskawie» powitał 29 XI w Seceminie oraz zadbał o potrzeby delegatów Jednoty, Jerzego Izraela i Jana Ryby, sprawdzających realizację porozumienia koźmineckiego w zborach małopolskich. Na zjeździe synodalnym we Włodzisławiu (obecnie Wodzisław, 15–18 VI 1557) wszedł w skład komisji, powołanej dla gromadzenia funduszy na wydanie polskiego przekładu Biblii. Uczestniczył w synodach w Książu (26 VII 1558) i Włodzisławiu (4–15 IX t.r.), na którym jako jeden z pierwszych złożył 50 fl. na skarb kościelny. Dn. 7 VIII 1559 był na synodzie w Pińczowie i podjął się zainstalowania w Rogowie ministra Jana z Chęcin. Nie podporządkował się uchwale listopadowego zebrania seniorów, na którym postanowiono przenieść Crucigera z Secemina do Pińczowa; mimo podjętych o to ponownych starań w następnym roku – nie zmienił stanowiska. W styczniu 1560 wziął udział w pogrzebie Jana Łaskiego w Pińczowie oraz odbywającym się jednocześnie (29 I – 1 II t.r.) synodzie; złożył 50 fl. na wsparcie wdowy po Łaskim, a do synodu zwrócił się z prośbą o powierzenie mu syna zmarłego reformatora, Samuela, na wychowanie, obiecując traktować go jak własne dziecko. Mimo nieobecności na synodzie generalnym w Książu (13–19 IX) został obrany seniorem zborów okręgu włodzisławskiego. Wobec sporów dogmatycznych w małopolskim Kościele ewangelickim, zapoczątkowanych t.r. wystąpieniami Franciszka Stankara z nauką o pośrednictwie Chrystusa tylko w osobie ludzkiej, oraz Grzegorza Pawła z Brzezin, podważającego dogmat Trójcy Świętej (zaprzeczenie boskiej natury Chrystusa), zajął stanowisko koncyliacyjne. Zaprosił Grzegorza Pawła oraz swego protegowanego, kalwińskiego ortodoksę Stanisława Sarnickiego do Rogowa na dysputę, przeprowadzoną 20 VII 1562 w obecności ministrów i szlachty; spotkanie to nie doprowadziło jednak do uzgodnienia stanowisk. Ostatecznie S. poparł Sarnickiego i w październiku t.r. uczestniczył w Krakowie w zwołanym przez niego synodzie; Grzegorz Paweł został wtedy usunięty z Kościoła ewangelickiego, a podejrzanemu o sprzyjanie arianizmowi Crucigerowi nakazano (zapewne za zgodą S-a) opuszczenie Secemina (ministerium w Seceminie objął kalwiński ortodoksa Jakub Sylwiusz). S. znalazł się 22 V 1564 w gronie różnowierców, towarzyszących kaszt. krakowskiemu Marcinowi Zborowskiemu podczas próby zajęcia i zamienienia na zbór krakowskiego kościoła św. Marcina.

Aktywność w Kościele kalwińskim łączył S. ze służbą wojskową i działalnością polityczną. Dn. 17 XI 1556 został po raz pierwszy obrany posłem woj. krakowskiego na sejm warszawski l. 1556–7. Podczas obrad stał się obiektem ataku katolickiego posła Mikołaja Kossobudzkiego, który nazwał go łupieżcą kościołów. Przez dziewięć kwartałów był S. niezawodowym rotmistrzem w jeździe obrony potocznej; w r. 1557 służył pod dowództwem woj. ruskiego Mikołaja Sieniawskiego, dowodząc stukonną rotą. Po wybuchu wojny litewsko-moskiewskiej znalazł się w Inflantach w kontyngencie wojsk kor., wysłanych dla wspierania działań hetmana lit. Mikołaja «Rudego» Radziwiłła. Jako dowódca własnej 150-osobowej chorągwi (z dwudziestokonnym pocztem) przebywał 10 IX 1561 w obozie pod Zelburgiem nad Dźwiną pod komendą kaszt. lubelskiego Floriana Zebrzydowskiego. Dn. 19 III 1562 uczestniczył w burzliwym sejmiku generalnym w Nowym Mieście Korczynie; szlachta małopolska, pragnąc naprawy państwa, sprzeciwiła się wtedy zapowiadanemu zwołaniu sejmu «absente rege», a S-a i Stanisława Kietlińskiego wysłała do zebranych w Piotrkowie Wielkopolan, z poleceniem, by nie rozpoczynać sejmu. S. posłował z woj. krakowskiego na sejm piotrkowski l. 1562–3. W maju 1563 wszedł w skład sądu ultimae instantiae woj. krakowskiego. Dn. 12 VII t.r. otrzymał w zarząd «do wiernych rąk» star. lelowskie (miasto i trzy wsie). Na początku r. 1565 wyprawił wesele jednej z córek, t.r. posłował na sejm piotrkowski (18 I – 14 IV). Dn. 6 IV protestował przeciw podatkom i nowym zastawom dóbr królewskich, powołując się przy tym na zakaz, wpisany do instrukcji poselskiej; odmówił jednak pokazania instrukcji swemu teściowi, kanclerzowi kor. Dembińskiemu, stwierdzając że posłowie otrzymali ją «dla pamięci tylko swej». Na sejmie w Lublinie 14 VIII 1566 otrzymał urząd wojskiego sandomierskiego. Oskarżony przez proboszcza Dzierzkowa Franciszka Jastrzębskiego, miał t.r. sprawę w sądzie grodzkim krakowskim z powodu niepłacenia dziesięcin z dóbr Psary, Krzepice i Rogów.

Posłując z woj. krakowskiego na sejm lubelski 1569 r., wypowiadał się S. niemal w każdej dyskutowanej sprawie, szczególnie w kwestii unii Korony z W. Ks. Lit. Jako delegat izby poselskiej uczestniczył we wstępnych rozmowach z Litwinami, od których strona polska domagała się początkowo zawarcia unii na podstawie aktu mielnickiego (inkorporacja). Traktując jakiekolwiek odstępstwa od dawnych aktów unii jako podważenie ich ważności i naruszenie złożonych na nie przysiąg, S. odrzucił posunięty zbyt daleko w ustępstwach wobec Litwinów projekt bp. krakowskiego Filipa Padniewskiego, a nawet projekt poselski, zawierający jedynie niewielkie ustępstwa na rzecz Litwy. W dn. 12 i 21 II t.r. polemizował w tej kwestii z Mikołajem Sienickim i Dobrogostem Potworowskim, którzy zajmowali bardziej ugodowe stanowisko. Po opuszczeniu przez Litwinów sejmu S. wszedł do komisji dla zredagowania aktu kontumacyjnego oraz do komisji, powołanej dla wprowadzenia poprawek do wypracowanego w marcu projektu przyszłego związku obu państw. Sprzeciwił się 15 VI dyskutowaniu projektu opracowanego przez Litwinów, jednak w toku przedłużających się obrad zaniechał oporu, domagając się tylko, by w akcie unii posłowie krakowscy zostali wśród świadków wymienieni przed poznańskimi. Mimo bezskuteczności także tych starań, akt ten podpisał. Bronił ważności uchwalonych już wcześniej konstytucji, kwestionując m.in. propozycję ponownego wpisania w uchwały sejmu aktu zrzeczenia się przez Zygmunta Augusta sukcesji litewskiej (na co zgadzali się m.in. Sienicki, Potworowski i Stanisław Przyjemski) oraz określenia wysokości wymaganej przez króla rekompensaty. Traktując polecenia instrukcji poselskiej jako obowiązujące, niejednokrotnie zarzucał posłom przekraczanie uprawnień. Z tego względu sprzeciwiał się przekazaniu do skarbu reszt poborowych swego województwa, nie godził się również na podjęcie uchwały podatkowej przed zawarciem unii i z trudem przystał na przyjęty pod koniec obrad wymiar podatku. Odrzucił zgłaszany przez króla projekt założenia skarbu publicznego, natomiast stanowczo domagał się płacenia przez monarchę kwarty i wszedł w skład komisji, powołanej w celu ustalenia jego finansowych zobowiązań wobec państwa; jednocześnie protestował przeciw uniwersałowi Zygmunta Augusta, pozywającemu starostów i dzierżawców o niepłacenie kwarty. Sprzeciwiając się pozywaniu przed sąd sług Mikołajewskiego, zabójcy kaszt. sieradzkiego Jana Lutomirskiego, wystąpił z krytyką pracy sądów i procedury sądowej. Protestował przeciw propozycji poszerzenia uprawnień starostów przez powierzenie im wybierania podatków. Na początku sierpnia, narzekając na panującą w Lublinie drożyznę i tłumacząc się chorobą, domagał się od Zygmunta Augusta zamknięcia obrad.

Dn. 4 XI 1569 otrzymał S. kaszt. biecką, lecz mimo to 15–16 III 1570 wotował w kole szlacheckim na sejmiku przedsejmowym w Proszowicach i został obrany posłem na sejm warszawski. Dążąc do uporządkowania procedury sejmowej zaproponował w swym wystąpieniu skrócenie obrad do dziesięciu tygodni, postulował, by posłowie działali zgodnie z instrukcjami sejmikowymi i składali sprawozdania ze swej działalności na urządzanych corocznie okazowaniach (choć uważał, że bezpieczeństwo Rzpltej mogą zapewnić głównie wojska zaciężne) oraz żądał, by do praw zaliczano jedynie uchwały sejmowe, a nie wydawane przez króla przywileje. Uczestnicząc w synodzie protestantów w Sandomierzu (9–14 IV 1570), opowiedział się za wydrukowaniem po polsku opracowanej tam konfesji oraz podpisał zgodę sandomierską. W trakcie sejmu (3 V – 10 VII t.r.) został obrany marszałkiem izby poselskiej (nietypowo, bo dopiero po propozycji «od tronu»); witając Zygmunta Augusta prosił, by władca ustanowił «zgodę a miłość między stany duchownemi a świeckiemi», jednak wobec silnej opozycji katolików i niezdecydowania króla uzyskał od niego jedynie deklarację, że nie będzie pozywał przed sąd w sprawach o herezję; S. wyraził przekonanie, że deklaracja przyjmie formę konstytucji. Wystąpił przeciw projektowi uchwały o zaopatrzeniu królewskiego potomstwa, widząc w niej niebezpieczeństwo wprowadzenia sukcesji tronu. Dn. 10 VII wygłosił mowę pożegnalną, krytykując króla za «bezżeństwo», niesprawne sądy i niezdecydowanie w sprawach religijnych; na jego uwagi o małżeństwie Zygmunt August odpowiedział «z żałością i z płaczem». Jako marszałek izby poselskiej sporządził spis posłów. Dn. 9 XII uzyskał wspólnie z żoną star. lelowskie w dożywotnie użytkowanie, a 10 IX 1571 otrzymał dodatkowo przyrzeczenie dożywocia na starostwie dla żony.

Po śmierci Zygmunta Augusta S. uczestniczył 17–24 VII 1572 w Krakowie w zjeździe senatorów i rycerstwa woj. krakowskiego i sandomierskiego. Wspólnie z podkomorzym krakowskim Stanisławem Cikowskim został wówczas zobowiązany do zapewnienia obrony granic od strony Śląska i Węgier oraz powołany na przełożonego zaciągniętych żołnierzy, na opłacenie których pożyczył 1 tys. czerwonych zł. Razem z woj. sandomierskim Piotrem Zborowskim jeździł do Wielkopolski, by przedstawić tamtejszej szlachcie stanowisko Małopolan; 3–5 X t.r. uczestniczył w zjeździe senatorsko-szlacheckim w Osieku. W dn. 2–3 III 1573 wziął udział w burzliwym sejmiku pokonwokacyjnym w Proszowicach, opowiadając się po stronie szlachty przeciw senatowi. W związku z uchwałą podatkową podjętą jego zdaniem bezprawnie przez senat, zażądał przesłuchania uczestniczących w konwokacji posłów krakowskich, a twierdząc, że «wolałby wszystko utracić, niźli na pobór, który uchwalono wbrew prawu pozwolić», cisnął między zebranych złoty łańcuch. W okresie przedelekcyjnym cieszył się dużą popularnością, o jego względy starali się zarówno zwolennicy opcji francuskiej, jak i prohabsburskiej; Habsburgowie gotowi byli opłacić jego przychylność sumą 30 tys. zł. Podczas elekcji znalazł się wśród zwolenników «Piasta» i popierał kandydaturę Wilhelma z Rožemberka, choć pojawiły się również pogłoski o planowanym przez «piastowców» (szczególnie różnowierców) ogłoszeniu królem samego S-a. Henrykowi Walezemu nie ufał, a zrażony naciskami jego zwolenników o jak najszybsze przeprowadzenie wyboru, uznał ich postępowanie za ograniczenie wolnej elekcji. Nocą 30 IV t.r. potajemnie odwiedzał namioty senatorów litewskich, namawiając ich do rozjechania się, a w nocy z 10 na 11 V wraz z innymi zwolennikami «Piasta» przeniósł się na Grochów. Wkrótce uległ jednak perswazji mediatorów, starających się pogodzić oba stronnictwa i wydelegowany przez secesjonistów do rokowań, zgodził się na wybór Walezego i podpisał dyplom elekcji pod warunkiem «ocuglowania wolności» przyszłego króla i zaprzysiężenia przez niego konfederacji warszawskiej. Dn. 1 IX uczestniczył w sejmiku przedsejmowym w Proszowicach, na którym obrano go posłem na sejm koronacyjny (22 II – 2 IV 1574) w Krakowie. Na sejmie bronił prawomocności konfederacji warszawskiej przed zwalczającymi ją posłami mazowieckimi z Krzysztofem Warszewickim na czele; domagał się, by król potwierdził prawa łącznie z uchwałami zapadłymi podczas elekcji, a konfederację zaprzysiągł wg pełnej formuły. Gdy próby uzyskania prywatnej audiencji i przekonania Walezego nie powiodły się, S. i inni różnowiercy złożyli protest, ostrzegając króla, że w razie niepodpisania żądanych praw szlachta nie będzie uznawać go za monarchę, po czym opuścili sejm. W konsekwencji złożonego protestu S. wzywał szlachtę do wstrzymania działalności sądów, aby nie rozsądzały one spraw i nie orzekały wyroków pod imieniem Walezego.

Po ucieczce króla Henryka uczestniczył S. w warszawskim sejmie konwokacyjnym (30 VIII – 18 IX 1574). Obrany marszałkiem izby poselskiej, dążył do ustalenia winnych niezaprzysiężenia przez króla konfederacji warszawskiej i domagał się ich ukarania, wymieniając w tym kontekście zwłaszcza Warszewickiego. Nie zdoławszy poprowadzić obrad w korzystnym dla siebie kierunku, opuścił 13 IX t.r. konwokację, co jednak nie zmniejszyło jego popularności. Na listopadowym sejmiku proszowickim został powołany do sądów kapturowych woj. krakowskiego. Niewątpliwie uczestniczył w Krakowie w spotkaniu zwolenników kandydatury Wilhelma z Rožemberka. Dn. 13 IV 1575 był na sejmiku woj. krakowskiego w Proszowicach i podpisał uchwalone tam artykuły, a następnie udał się na zjazd do Stężycy (12 V – 4 VI t.r.) z zamiarem doprowadzenia do wyboru «Piasta» Rožemberka; w tym celu współpracował z P. Zborowskim, star. sandomierskim Andrzejem Firlejem i Stanisławem Górką. Wbrew zwolennikom kandydatury habsburskiej, żądającym, by przed elekcją uchwalić akt detronizacji Walezego oraz przedłużającym obrady kwestiami proceduralnymi, opracował i przedstawił memoriał, zawierający argumenty za bezzwłocznym rozpoczęciem elekcji. Wobec daremności tych zabiegów S. i inni zwolennicy «Piasta» uznali przedłużanie zjazdu za brak warunków dla wolnego wyboru króla i 1 VI dokonali secesji, zawiązując osobne koło na łące, w pobliżu obozu Górki. Podejmowane w następnych dniach przez niezwykle aktywnego S-a próby porozumienia nie powiodły się. Zapewne z tego powodu, a być może także ze względu na malejące szanse Rožemberka, S. nieoczekiwanie 3 VI zerwał obrady stężyckie, pragnąc w ten sposób przynajmniej zablokować dyskusję nad kandydaturą Habsburga. Na sejmiku proszowickim 11 VII został powołany w skład dwudziestodwuosobowej delegacji, wysłanej na sejmik generalny w Nowym Mieście Korczynie, obradujący 24 VIII w sprawie niedoszłej elekcji. W wyniku rezygnacji Rožemberka z kandydowania do tronu Rzpltej, S. na zjeździe elekcyjnym (7 XI – 15 XII) skoncentrował się na uniemożliwieniu wyboru Habsburga i zarazem niedopuszczeniu do zerwania elekcji. Chcąc stworzyć jak najliczniejsze stronnictwo antyhabsburskie i załagodzić opozycję katolicką, dopuszczał wybór katolika, jednak spoza rodziny cesarskiej. Ciesząc się nadal wielką popularnością, występował w imieniu licznie zgromadzonej szlachty wobec obozu prohabsburskiego, a jego przemówienie na polu elekcyjnym 12 XII zapobiegło zbrojnemu starciu. Ostatecznie poparł wybór królewny Anny Jagiellonki i prawdopodobnie jako pierwszy wskazał 14 XII na woj. siedmiogrodzkiego Stefana Batorego jako jej przyszłego męża; nie zgodził się jednak na ich elekcję przez aklamację i zarządził głosowanie zwykłym trybem. W poparcie kandydatury Batorego zaangażował się również finansowo: wspólnie z Firlejem przyrzekł udzielić posłom siedmiogrodzkim pożyczki na koszta powrotu do kraju oraz pokrył przyjęte przez nich zobowiązania elekta wobec Rzpltej, na co otrzymał oblig na 120 tys. zł.

Po elekcji S. starał się o zabezpieczenie interesów Batorego, m.in. pilnując bezpieczeństwa Krakowa oraz dążąc do zneutralizowania wpływów dworu wiedeńskiego i działalności zwolenników cesarza. W instrukcji ułożonej 31 XII 1575 na sejmiku w Proszowicach polecił wysłanym do Krakowa posłom dopilnować wykonania przez władze miejskie rozporządzeń porządkowych, wstrzymać wyjazd posłów do cesarza Maksymiliana II do czasu odbycia zjazdu w Jędrzejowie, a zarazem doprowadzić do wydalenia z Krakowa posła cesarskiego Andrzeja Dudycza; jednocześnie zagroził karami stronnikom habsburskim w razie podjęcia działań szkodliwych dla Batorego i państwa. Sejmik wyznaczył również S-a na szafarza podatku woj. krakowskiego. S. uczestniczył w zjeździe jędrzejowskim (18 I – 1 II 1576), a następnie w zjeździe krakowskim (4 II – 20 IV t.r.), w czasie którego przyczynił się do przymusowego wyjazdu Dudycza oraz zajął się pozyskaniem dla Batorego stronników Maksymiliana. Wszedł w skład deputacji, wysłanej do kaszt. czechowskiego Stanisława Tarnowskiego. Nie zdołał go namówić do uznania swego elekta, ale skłonił do obietnicy zaniechania działalności antybatoriańskiej, w tym do wycofania z Krakowa obwarowanych «na Gródku» żołnierzy. Nawiązał również kontakt z marsz. w. kor. Andrzejem Opalińskim i uzyskał od niego obietnicę przybycia na koronację oraz zjednał dla Batorego kaszt. połanieckiego Zygmunta Czyżowskiego, którego skłonił do uczestnictwa w zjeździe krakowskim. Jako reprezentant rycerstwa powitał przybyłą do Krakowa Annę Jagiellonkę, «w najdworniejszych słowach» wyrażając jej wdzięczność za uratowanie kraju od nieszczęść. W trakcie rozmów w sprawie zrzeczenia się przez królewnę jej dóbr dziedzicznych, twardo domagał się jednak wypełnienia przez nią uchwały jędrzejowskiej oraz żądał, aby w przypadku odłożenia tej sprawy do następnego sejmu senatorowie złożyli pisemne oświadczenie, że złamanie uchwał jędrzejowskich nie nastąpiło z winy rycerstwa. Dn. 23 IV wysłał poczet na spotkanie przybywającego do Krakowa Batorego, a następnie wraz z innymi senatorami powitał elekta przed miastem. Uczestnicząc w sejmie koronacyjnym 23 IV – 30 V, asystował przy odczytywaniu przez króla roty przysięgi; podpisał też wydaną przez Batorego konfirmację praw. Jako rzecznik koła poselskiego i członek delegacji do króla referował mu stanowisko posłów w sprawie nieuznających jego władzy Litwinów, uchwały podatkowej i osądzenia «cezarian»; w kwestiach tych opowiadał się za artykułami jędrzejowskimi. Brak zgody izby na postulowany przez króla podział pospolitego ruszenia usprawiedliwiał złożoną przez monarchę przysięgą oraz brakiem upoważnienia ze strony szlachty. W uznaniu zasług S-a Batory mianował go w maju t.r. kaszt. sandomierskim.

W okresie rządów Stefana Batorego kontynuował S. działalność polityczną; uczestnicząc w życiu Zboru małopolskiego, angażował się zwłaszcza w obronę swobód wyznaniowych protestantów oraz utrzymanie jedności wśród kalwinistów. Dn. 20 VI 1576 był obecny na synodzie we Włodzisławiu i podpisał ekskomunikę superintendenta Jakuba Sylwiusza. Mimo przynależności do Zboru większego okazywał zainteresowanie doktryną arian i utrzymywał kontakty m.in. ze Stanisławem Taszyckim i Florianem Morsztynem (list od S-a opublikował Taszycki w książce Marcina Czechowicza „Rozsądek na wykład katechizmu księdza Pawła Gilowskiego...” , Morsztyn natomiast zamieścił „Przemowę” do S-a w „Responsie Marcina Czechowicza...” ). S. odrzucił jednak wezwanie Taszyckiego do przyłączenia się do Zboru mniejszego; w skierowanym do niego uzasadnieniu wykazał się dobrą znajomością zagadnień teologicznych. Równocześnie potępił ariański racjonalizm oraz trwające w tym gronie dyskusje filozoficzne i bezład organizacyjny; wskazał na zalety w tych dziedzinach Kościoła kalwińskiego i podkreślił wyższość wiary nad rozumem (Gilowski P., „Odprawa przeciwko jadowitym potwarzom Marcina Czechowicza...”, [b.m.r.w.]).

W dn. 13–16 V 1577 uczestniczył S. w małopolskim sejmiku generalnym w Nowym Mieście Korczynie i podpisał instrukcję dla posłów, wysłanych do króla pod Gdańsk. Po sejmie warszawskim 1578 r., na którym Batory pominął w rozdawnictwie wakansów spowinowaconych z S-em Zborowskich, S. zaczął przesuwać się na pozycje antykrólewskie; wspólnie z marsz. nadw. Andrzejem Zborowskim przyczynił się do powstania sporu między królem a sejmikami województw krakowskiego i sandomierskiego o wysokość podatków. Przed 27 X 1578 zrzekł się star. lelowskiego na rzecz syna i wspólnie z nim podpisał tego dnia wydaną przez Batorego ordynację o zachowaniu pokoju religijnego w Krakowie. Dn. 29 X 1581 został mianowany woj. sandomierskim; wywołało to niezadowolenie duchowieństwa katolickiego, dążącego do oczyszczenia senatu z różnowierców i zdaniem nuncjusza papieskiego Antonio Possevino było «niemałym skandalem». Mimo przejawów łaski królewskiej, S. pozostawał w opozycji wobec monarchy i kanclerza w. kor. Jana Zamoyskiego. We wrześniu 1582 uczestniczył w burzliwym sejmiku woj. sandomierskiego. Zapewne był też obecny t.r. na sejmie warszawskim; już na początku obrad król nadał mu dożywotnią arendę ceł po P. Zborowskim. W czerwcu 1583 przybył S. na konwokację senatorską, zwołaną do Krakowa w czasie wesela Zamoyskiego z Gryzeldą Batorówną, jednak wspólnie z woj. krakowskim Andrzejem Tęczyńskim pospiesznie opuścił zgromadzenie, protestując przeciw narzucanemu przez króla układowi z Gdańskiem. W dn. 19–20 VI t.r. razem z synem uczestniczył w synodzie generalnym małopolskiego Kościoła kalwińskiego we Włodzisławiu. Ok. poł. t.r., po wielokrotnych zapowiedziach, złożył urząd woj. sandomierskiego; wg nuncjusza papieskiego Alberto Bolognettiego powodem rezygnacji było szykanowanie warszawskich protestantów przez władze miejskie. Gdy jednak w sierpniu król nakazał staroście i radzie m. Warszawy pozostawienie różnowierców w spokoju, S. już przed 8 X zgodził się na ponowne objęcie urzędu. Zamoyski wystarał się ponadto o nadanie mu ceł ruskich, co spowodowało powstanie plotek o wyłudzeniu przez S-a od króla olbrzymich sum; w rzeczywistości jeszcze w r. 1584 sprawa ceł nie została definitywnie rozstrzygnięta.

S., będąc przeciwnikiem drastycznych rozwiązań, nie aprobował postępowania króla i kanclerza w sprawie Zborowskich. Po ujęciu Samuela wystąpił w obronie banity i odbył poufną rozmowę z Batorym, prosząc o wstrzymanie egzekucji i przekazanie sprawy najbliższemu sejmowi. W korespondencji z Zamoyskim zaprzeczał, jakoby łączyły go z Samuelem bliskie związki (o co był podejrzewany), twierdził, że nie należy w tym przypadku stosować prawa o banitach oraz podkreślał zasługi rodu Zborowskich. Ścięcie Samuela 26 V 1584 przyjął z zaskoczeniem i ubolewaniem, traktując je jako naruszenie przywilejów szlacheckich. W listopadzie t.r. spotkał się w Milonkach z oskarżonym o obrazę majestatu Krzysztofem Zborowskim, proszącym go o pomoc w uzyskaniu posłuchania u króla. W grudniu był na przedsejmowym sejmiku woj. sandomierskiego w Opatowie, następnie uczestniczył w sejmie warszawskim 1585 r. W wotum z 16 lub 17 I stwierdził, że szlachta sandomierska nie uznała na sejmiku, by K. Zborowski uknuł spisek na życie króla, a przemawiając w duchu poszanowania prawa wnosił o dokładne rozpatrzenie jego sprawy i sprawiedliwy wyrok; zajął się również kwestią tolerancji, żądając, «aby każdy wedle sumienia swego wierzył». Dn. 25 I wspólnie z innymi senatorami starał się odwieść Batorego od osobistego sądzenia Krzysztofa, postulując przekazanie sprawy senatowi, po czym nie czekając na wydanie wyroku, opuścił sejm. Dn. 21 III 1585 uczestniczył w Krakowie w pogrzebie swego teścia Dembińskiego, a po zakończeniu ceremonii podziękował uczestniczącym w niej dostojnikom Kościoła katolickiego.

Po śmierci Batorego S. wziął udział 27 XII 1586 w krakowskim zjeździe senatorów i rycerstwa woj. krakowskiego, lubelskiego i sandomierskiego; podpisał przyjęty tam akt konfederacji oraz zobowiązał się do czuwania nad pokojem wewnętrznym woj. sandomierskiego. Dn. 24 I 1587 odprawił sejmik w Opatowie, a następnie uczestniczył w warszawskim sejmie konwokacyjnym (2 II – 9 III t.r.), na którym starał się łagodzić burzliwą atmosferę. Dążył do przeniesienia elekcji poza Warszawę, unormowania kwestii wyznaniowej, zorganizowania przeglądu pospolitego ruszenia oraz zjazdów pokonwokacyjnych, na których szlachta zadecydowałaby, czy nie należy przeprowadzić przed elekcją rewizji obowiązujących praw. Ostrzegał zebranych przed działalnością nuncjuszy papieskich, zwłaszcza podążającego do Rzpltej Annibala z Kapui; ponownie zgłosił zamiar rezygnacji z urzędu wojewody, jednak na prośbę szlachty sandomierskiej zgodził się sprawować go do czasu wyboru króla. Dn. 7 III podpisał akt konfederacji generalnej, a 8 III wezwał szlachtę woj. sandomierskiego na przegląd pospolitego ruszenia pod Pokrzywnicę (obecnie Koprzywnica), zachęcając ją jednocześnie do powszechnego udziału w elekcji i zachowania spokoju. Nadzorował 8 V okazowanie szlachty sandomierskiej i doprowadził do sformułowania na nim «konsultacji» w sprawach Rzpltej, niemal w całości odpowiadających jego poglądom. Szlachta zażądała również opuszczenia kraju przez posłów cudzoziemskich oraz przeprowadzenia śledztwa i ukarania winnych zajść na tle religijnym, zakończonych zburzeniem w Krakowie kalwińskiego «Brogu». Dla zapewnienia spokojnego przebiegu elekcji S. został poproszony wraz z kaszt. bieckim Mikołajem Firlejem o doprowadzenie do pojednania między Zborowskimi i Zamoyskim; starania podjęte w tym celu na zjeździe elekcyjnym (30 VI – 19 VIII) okazały się bezskuteczne, ale udało się S-owi wspólnie z bp. kamienieckim Wawrzyńcem Goślickim zażegnać groźbę zbrojnego starcia między zwalczającymi się obozami. W lipcu razem z Górką organizował S. narady protestantów, pragnąc zjednoczyć ich w obronie konfederacji warszawskiej. Z grupą szlachty sandomierskiej, która wobec rozłamu sejmu na koło generalne (prokonwokacyjne) Zborowskich i czarne (antykonwokacyjne) zamojszczyków, zawiązała osobne koło na Woli, stworzył S. własne stronnictwo, zwane neutralistami. Wypracowano w nim tzw. artykuły sandomierskie, noszące wyraźne piętno jego poglądów; zostały one przyjęte jako projekt konstytucji i zaaprobowane przez koło czarne. «Neutraliści» poparli kandydaturę cara Fiodora Iwanowicza, nie zdołali jednak zgromadzić wokół niej dostatecznych sił, ani nakłonić uczestników zjazdu do zgody. Rozczarowany niepowodzeniem, S. wyjechał z Warszawy nocą z 10 na 11 VIII; w liście do sejmiku opatowskiego informował szlachtę o zrzeczeniu się urzędu woj. sandomierskiego, przedstawiając jako powód rezygnacji skomplikowaną sytuację w kraju, wymagającą «czegoś więcej [...] niźli głowa moja temu podołać mogła», opuszczenie go przez sojuszników oraz zły stan zdrowia. W kolejnym liście do marsz. w. kor. Opalińskiego opowiedział się za powołaniem na tron «Piasta», a gdyby to było niemożliwe – królewicza szwedzkiego Zygmunta Wazy.

Po elekcji Zygmunta S. podpisał 19 IX w Opatowie uchwałę szlachty sandomierskiej o masowym stawieniu się na zjazd pod Wiślicę, nie wiadomo jednak, czy sam w nim uczestniczył. Wziął udział w sejmie koronacyjnym (10 XII 1587 – 30 I 1588) i parafował (z tytułem star. lelowskiego) konfirmację praw nowego monarchy. W kwietniu 1588 za wiedzą i zgodą Zamoyskiego wstawiał się z Janem Machowskim u króla za zwolennikami arcyksięcia Maksymiliana. Reprezentował woj. sandomierskie na sejmie pacyfikacyjnym w Warszawie (6 III – 23 IV 1589), na którym uzyskał (po rezygnacji swego syna) nominację na wojskiego krakowskiego. Podczas obrad przewodził grupie posłów różnowierczych, bezskutecznie domagających się przestrzegania tolerancji religijnej, potwierdzenia przez stany konfederacji warszawskiej, ukarania sprawców zburzenia krakowskiego «Brogu» i wydania ustawy, zapobiegającej tumultom, a także przekazania przez duchownych dziesięcin na obronę kraju. Dn. 14 IX 1589 był razem z synem na synodzie prowincjonalnym kalwinistów we Włodzisławiu. Dn. 10 IX 1590 uczestniczył w wyjątkowo burzliwym sejmiku deputackim w Proszowicach, usiłując wspólnie z kaszt. podlaskim Marcinem Leśniowolskim doprowadzić do zgody między przeciwnikami i zwolennikami Maksymiliana; starania okazały się bezskuteczne, a skłócona szlachta obradowała w dwóch odrębnych kołach. Po całkowitym zniszczeniu nocą z 23 na 24 V 1591 świątyń protestanckich w Krakowie udzielił schronienia ewangelikom w jednej ze swych krakowskich kamienic, a 25 VII t.r. wspólnie z synem wziął udział w zjeździe protestantów w Chmielniku, zwołanym w celu obmyślenia sposobów zachowania wolności religijnej i pokoju; wygłosił wówczas mowę inaugurującą obrady. W dn. 23–25 IX uczestniczył w kolejnym zjeździe różnowierców w Radomiu, proponując wysłanie poselstwa do króla z prośbą o złożenie sejmu dla wprowadzenia w życie konfederacji warszawskiej oraz do abp. gnieźnieńskiego Stanisława Karnkowskiego ze skargą na prześladowanie protestantów. W ocenie sytuacji różnowierców wykazał jednak brak rozeznania i naiwność stwierdzając, że «im więcej katolicy tłumią wiarę ewangelicką, tym jaśnieje bardziej». Wspólnie z synem podpisał reces zjazdu.

W dn. 1–6 VI 1592 był S. na zjeździe w Jędrzejowie i podsygnował antykrólewskie artykuły pt. „Napomnienie i prośba do J.K.Mci i do Ich Mć Panów Rad i Rycerstwa wszytkiego obojga narodów...”. Podczas warszawskiego sejmu inkwizycyjnego (7 IX – 19 X t.r.) przebywał wśród obozującej na Woli szlachty, głównie różnowierczej, która miała duży wpływ na przebieg obrad i wywierała nacisk na posłów krakowskich, domagając się inkwizycji i podsycając antykrólewskie nastroje. Wg Zamoyskiego S., cieszący się w tym kole dużym autorytetem, dysponował pismami, świadczącymi o tajnym porozumiewaniu się króla z Habsburgami. W dn. 13–14 IX 1593 uczestniczył S. w sejmiku deputackim woj. krakowskiego; pod presją rywalizujących stronników Maksymiliana i Zamoyskiego przyjął funkcję marszałka, ale mimo pomocy ze strony pisarza ziemskiego krakowskiego Piotra Oraczowskiego nie potrafił utrzymać porządku. W dn. 21–26 VIII 1595, na prośbę woj. brzeskiego kujawskiego Andrzeja Leszczyńskiego i star. radziejowskiego Świętosława Orzelskiego, wziął udział wraz z synem w protestanckim synodzie generalnym w Toruniu. Wspólnie z Piotrem Gorajskim i Andrzejem Rzeczyckim przewodził małopolskim kalwinistom; bronił przed wysłannikami króla legalności synodu, wskazując na długotrwałą tradycję odbywania narad w sprawach wewnętrznych Kościołów. Razem z woj. rawskim Stanisławem Gostomskim został powołany na seniora generalnego w Małopolsce; wszedł również w skład delegacji, wysłanej w celu przedstawienia Zygmuntowi III krzywd różnowierców oraz przekonania go o legalności synodu i konieczności zwołania sejmu dla załatwienia spraw wyznaniowych. Podpisał wypracowane na synodzie kanony, które miały wprowadzić w życie zgodę sandomierską, potępiając jednocześnie arian i zakazując jakichkolwiek z nimi kontaktów. Za zasługi położone na zjeździe podziękował mu Szymon Teofil Turnowski. We wrześniu wraz z pozostałymi członkami delegacji przybył S. do Krakowa, lecz nie został przyjęty przez króla; usiłował interweniować u sekretarza królewskiego, bp. chełmińskiego Piotra Tylickiego, ostatecznie jednak, zniecierpliwiony oporem monarchy, 23 IX opuścił stolicę. Być może na początku r. 1597 był na synodzie dystryktowym we Włoszczowej, gdzie rozpatrywano kwestię obsady zborów w Seceminie i Zalesiu.

S. odziedziczył po ojcu klucz secemiński (m. Secemin i trzy wsie) w pow. wiślickim woj. sandomierskiego. Po bezpotomnej śmierci syna woj. ruskiego Stanisława Odrowąża ze Sprowy (zm. 1542/3, zob.), brata babki S-a, Zofii z Odrowążów Szafrańcowej, otrzymał w r. 1558 w tymże powiecie wsie Kobiela, Wyszogród, Kęsów, Chrząstowice (Chrustowice) i Rogów, które w r. 1581 sprzedał Prosperowi Provanie. Wspólnie z Jerzym Jarockim nabył w r. 1559 w górach olkuskich dział i kopalnię «Kruszec» oraz dwór z gruntami folwarcznymi na przedmieściu Olkusza. Po śmierci H. Szafrańca podjął starania o przejęcie całości posiadanych przez niego dóbr, w tym rodowej Pieskowej Skały z zamkiem i klucza włoszczowskiego, które przeszły w posiadanie wdowy Anny i jej synów, Piotra i Stanisława, oraz rodzin zięciów zmarłego: Oleśnickich, Krezów i Chełmskich. Drogą skomplikowanych rozliczeń, spłat, zamian i umów zdołał odzyskać większość majątku: przed r. 1567 przejął od Krezów i Chełmskich dwie części klucza Pieskowa Skała, pozostałą cześć przejmował stopniowo po zawarciu 28 V 1567 umowy z braćmi Janem, Mikołajem i Andrzejem Oleśnickimi, wnukami H. Szafrańca. Na jej podstawie 16 VI 1572 Mikołaj ustąpił mu praw do swojej części Pieskowej Skały oraz do części wsi Węgleszyn i Rembiechowa; prawdopodobnie w związku z tą transakcją S. przeniósł na Mikołaja prawo do części wsi Nieznanowice, Wola Wiśniowa, Ząbrzec i Borowe Karczmy. Dn. 14 III 1577, po zawarciu kolejnej umowy z Janem i Andrzejem Oleśnickimi, uzyskał S. pełną własność klucza Pieskowa Skała z zamkiem i wsiami: Sułoszowa, Przeginia, Sąspów, Wola Sąspowa, Milonki i Wielmoża; ponadto obaj bracia Oleśniccy darowali mu swoje części wsi Kozłów w kluczu włoszczowskim, w zamian za co S. zrzekł się na ich rzecz wszystkich praw do Węgleszyna i Rembiechowa. W r. 1568 nabył w pow. ksiąskim woj. krakowskiego wsie Lścin, Rakówek, Boryszowice, Wolę Jemielnicką, Kozłocin i Sobowice; posiadał ponadto Bonowice, Czarysz, Dzierzków, Grabowiec, Jasionną, Krzepice, Psary, Wolę Sasinową i Wolę Kuczkowską w pow. lelowskim oraz dzierżawił w tym powiecie Melchów i Rokitno. Przed r. 1570 przejął większość klucza włoszczowskiego, obejmującego miasto i 10 wsi; w r. 1570 ustąpił z tego klucza Piotrowi i Stanisławowi Szafrańcom wsie Ludynię, Kozłów i Cząstków. Dn. 21 IV 1574 przejął od braci Szypowskich ich części we wsi Czarysz, a następnego dnia zawarł ugodę z krakowskim konwentem św. Andrzeja, kończącą spory graniczne między posiadłościami klasztoru a dobrami należącymi do Pieskowej Skały. W r. 1580 odzyskał od Oleśnickich wieś Nieznanowice z folwarkiem, Wolę Wiśniową, Ząbrzec i Borowe Karczmy. W Krakowie posiadał dwie kamienice w kwartale grodzkim. Za pośrednictwem Zamoyskiego, najpewniej w r. 1584, otrzymał w dzierżawę cła wołyńskie, kijowskie i bracławskie; zawarty kontrakt zapewniał mu dzierżawę do 24 II 1591, jednak już 4 II 1588 za jego zgodą Zygmunt III wydzierżawił cła (łącznie z cłami podlaskimi) podkomorzemu drohickiemu Wojciechowi Siekluckiemu i wojskiemu drohickiemu Jałbrzykowi Wyszyńskiemu. Stan majątkowy S-a ulegał zmianom, stale jednak zaliczał się on do największych posiadaczy w Małopolsce; ok. r. 1581 miał co najmniej 30–35 wsi. Dbając o splendor rodu, przeprowadził «niemałym kosztem» przebudowę i rozbudowę w stylu renesansowym zamku w Pieskowej Skale; wokoło założył ogrody i stawy, utworzył także zwierzyniec. Brał liczne dobra w dzierżawę, m.in. w r. 1560 wydzierżawił na trzy lata dobra plebańskie Moskorzów, a w r. 1577 wziął w dzierżawę na cztery lata od Hieronima Lanckorońskiego m. Włodzisław oraz wsie Laskowa, Łany, Klemencice, Zielonki z folwarkiem i Świątniki, które oddał w poddzierżawę Marcinowi Boczkowskiemu za 12 tys. fl. Tytułem zastawu posiadał, nabyte prawdopodobnie w l. sześćdziesiątych, a od r. 1583 trzymane wspólnie z żoną, star. wolbromskie (m. Wolbrom i wsie Łobzów, Dłużec i Lgota). Zastawiał również własne dobra, np. w r. 1571 oddał na trzy lata Wawrzyńcowi Gradowskiemu w dzierżawę Secemin z dwoma folwarkami i dwiema wsiami, a w r. 1595 zastawił Krzysztofowi Gosławskiemu na rok Sułoszową za 7 tys. fl. Prowadził też liczne operacje kredytowe.

S. odznaczał się hojnością na rzecz Kościoła kalwińskiego. Łożył na publikację druków różnowierczych oraz utrzymanie szkoły w Seceminie, do której sprowadzał nauczycieli z zagranicy, a wyróżniających się uczniów wysyłał na studia na zagranicznych uniwersytetach. Posiadał bogatą bibliotekę, rozdaną po jego śmierci przez spadkobierców (jeden z ministrów secemińskich, Grzegorz Jankowski, otrzymał podobno 28 książek). Przez współczesnych był postrzegany jako człowiek konsensusu, ceniony za umiejętności mediacyjne. Odznaczał się prawością i patriotyzmem (już po jego śmierci, w czasie rokoszu sandomierskiego, zwrócił na to uwagę Mikołaj Zebrzydowski). Był przywiązany do polszczyzny, co wyraził na sejmie 1569 r., gdy używającemu łacińskich zwrotów marszałkowi izby poselskiej Stanisławowi Czarnkowskiemu powiedział «mów w. m. po polsku wszakeśmy tu wszystko Polacy». Często zapadał na zdrowiu, co jednak nie odsuwało go od działalności publicznej. Podobnie jak wszyscy Szafrańcowie «miał wzrost wysoki, twarz przystojną, spojrzenie miłe» (S. Sarnicki); Andrzej Trzecieski, który poświęcił S-owi pochwalną strofę w „Epithalamium Petri Buzensis et Constantiae, Sigismundi Miscovii filiae” (1580), wysławiał jego «dzielność szlachetną», «niezwyciężoną moc ducha i ciała» oraz «miłe usposobienie i łagodną dobroć», a w elegii „De sacrosancti Euangelii [...] origine, progressu et incrimento” chwalił go za zniszczenie «obrazów bożków» w Seceminie. Utwory zadedykowali S-owi: Sylvius („Pociecha pobożnym ludziom tym, którzy statecznie trwają w pospolitej wierze krześcijańskiej”, 1564), Mikołaj Rej („Przemowa krótka [...] do krześciańskiego człowieka każdego o przypadkoch rozlicznych czasów dzisiejszych”, w zbiorze „Zwierciadło”, Kr. 1567) oraz Stanisław Farnowski („Libri contra pacificationem Luclaviensem...”, [b.m.w.] ok. 1578). Joachim Bielski przypisał S-owi satyrę autorstwa swego ojca, Marcina, pt. „Sen majowy pod gajem zielonym jednego pustelnika” (Kr. 1586). S. zmarł 7 I 1598 w Seceminie, został pochowany w tamtejszym zborze. Jego marmurowy nagrobek w formie płyty z całopostaciowym przedstawieniem rycerza w zbroi, trzymającego książkę z napisem «Deo et patriae serviri», ufundował zapewne syn Andrzej (zob.). W r. 1616, po zamianie zboru na kościół katolicki, płyta została usunięta, poważnie uszkodzona, a następnie zatopiona w plebańskiej studni; odnaleziony podczas pogłębiania studni destrukt Tadeusz Przypkowski przekazał w r. 1951 Muz. w Pieskowej Skale.

W małżeństwie z Anną z Dembińskich miał S. synów: nieznanego z imienia (zm. w dzieciństwie przed 22 VII 1548) i Andrzeja oraz dwie córki: Zofię, żonę Macieja Szczepanowskiego, i Agnieszkę, żonę Piotra Rozena, a od r. 1573 Jana Tarły woj. lubelskiego.

S. występuje w dramacie Haliny Auderskiej „Rzeczpospolita zapłaci” (W. 1954). Jego postać umieścił Jan Matejko na obrazie „Potęga Rzeczypospolitej u zenitu. Złota wolność. Elekcja. R.p. 1573” (1888–9) w cyklu „Dzieje cywilizacji w Polsce” (Zamek Królewski w W.).

Dworzaczek; Estreicher; Juszyński H., Dykcjonarz poetów polskich, Kr. 1820; Niesiecki (Starykoń); PSB (Cruciger Feliks, Odrowąż Stanisław, Provana Prospero, Poetavinus Jan, Sarnicki Stanisław, Stankar Franciszek, Stefan Batory); Paprocki; Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III; Słown. Geogr. (Secemin, Włoszczowa); Słown. Pracowników Książki Pol.; Urzędnicy, IV/2, 3; – Chłapowski K., Elita senatorsko-dygnitarska Korony za czasów Zygmunta III i Władysława IV Wazy, W. 1996; tenże, Realizacja egzekucji dóbr 1563–1665, W. 1985; tenże, Starostowie w Małopolsce 1565–1668, w: Społeczeństwo staropolskie, W. 1986 IV; Dubas-Urwanowicz E., Koronne zjazdy szlacheckie w dwóch pierwszych bezkrólewiach po śmierci Zygmunta Augusta, Białystok 1998; Dworzaczek W., Hetman Jan Tarnowski, W. 1985; Frankiewicz C., Ze studiów nad soborem narodowym w Polsce. Nuncjusz apostolski Alojzy Leppamano w Polsce, Rzeszów 1914 s. 13; Górski K., Grzegorz Paweł z Brzezin, Kr. 1828 s. 100; Grabowski T., Literatura ariańska w Polsce 1560–1660, Kr. 1908; tenże, Literatura luterska w Polsce wieku XVI, P. 1920; Gruszecki S., Walka o władzę w Rzeczypospolitej polskiej po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów (1572–1573), W. 1969; Hartleb K., Kalwin a Polska, „Przew. Nauk. i Liter.” R. 40: 1912 s. 653; Jarmiński L., Bez użycia siły, W. 1992; Kamieniecki W., Zjazd jędrzejowski w 1576 r., w: Studia Historyczne wydane ku czci W. Zakrzewskiego, Kr. 1908 s. 175–201; Kaniewska I., Małopolska reprezentacja sejmowa za czasów Zygmunta Augusta 1548–1572, Kr. 1974 s. 10, 73, 75, 89, 112, 144, 149, 178–80, tab. 10, 18; Katalog zabytków sztuki w Pol., I z. 12; Kawecka-Gryczowa A., Jakub Sylvius a rozłam w zborze małopolskim, „Reform. w Polsce” R. 9/10: 1937/9 s. 49–50; taż, Przyczynek do biografii Stanisława Szafrańca, „Odr. i Reform. w Polsce” R. 17: 1972; Kieniewicz L., Senat za Batorego, W. 2000; Kolankowski L., Posłowie sejmów Zygmunta Augusta, „Reform. w Polsce” R. 5: 1928; tenże, Roty koronne na Rusi i Podolu 1492–1572 r., „Ziemia Czerwieńska” 1935 z. 2 s. 27; Korolko M., Klejnot swobodnego sumienia, W. 1974; Kot S., Szkolnictwo parafialne w Małopolsce w. XVI–XVIII, Lw. 1912 s. 247, 273, 312; Kowalska H., Stanisław Szafraniec z Pieskowej Skały, „Odr. i Reform. w Polsce” R. 3: 1958; Kupisz D., Wojska powiatowe samorządów Małopolski i Rusi Czerwonej w l. 1572–1717, L. 2008; Lepszy K., Rzeczpospolita Polska w dobie sejmu inkwizycyjnego (1589–1592), Kr. 1939; tenże, Walka stronnictw w pierwszych latach panowania Zygmunta III, Kr. 1929; Łukaszewicz J., O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkiej Polsce, P. 1835 s. 85, 141, 154–5, 163, 168; Macurek J., Čechove a Polaci w druhe polovine XVI stoleti (1573–1589), Praha 1948 s. 70, 77–8, 98, 117, 123, 293; Majewski A., Zamek w Pieskowej Skale. Dzieje i konserwacja, Tarnobrzeg 2000 s. 54, 60, 62; Pałucki W., Drogi i bezdroża skarbowości polskiej XVI i pierwszej połowy XVII wieku, Wr. 1974; tenże, Studia nad uposażeniem urzędników ziemskich w Koronie do schyłku XVI wieku, W. 1962 s. 43, 181; Piekosiński F., Polska wieku XVI pod względem rozsiedlenia się szlachty, „Herold Pol.” 1906 s. 173–4, 191; Pielas J., Ossolińscy herbu Dębno w XVI–XVII wieku, Kielce 2007; Pirożyński J., Sejm warszawski roku 1570, Kr. 1972 s. 26, 30, 41, 46–7, 58–60; Plewczyński M., Żołnierz jazdy obrony potocznej za panowania Zygmunta Augusta, W. 1985; Płaza S., Próby reform ustrojowych w czasie pierwszego bezkrólewia (1572–1574), Kr. 1969 s. 20, 74, 92, 110, 163–4, 170–1, 175–6; Przypkowski T., Zabytki reformacji na Kielecczyźnie, w: Studia renesansowe, Wr. 1956 I 65–6, 72; Rawita-Witanowski M., Ogniska reformacji w Chęcińskiem. I. Secemin, „Reform. w Polsce” R. 3: 1924; Rawita-Witanowski M., Budka W., Ogniska reformacji w Chęcińskiem. II. Włoszczowa, „Reform. w Polsce” R. 4: 1926 s. 173; Slach M., Kandydatura Wiléma z Rožmberka na tron Polski w latach 1573–1575, „Sobótka” T. 21: 1966 s. 426, 429–32; Sławiński W., Toruński synod generalny 1595 roku, W. 2002; Sobieski W., Polska a hugonoci po nocy św. Bartłomieja, Kr. 1910 s. 13; tenże, Żałobny hetman, w: tenże, Szkice historyczne, W. 1904 s. 20–3; Sokołowski W., Politycy schyłku złotego wieku, W. 1997; Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, Wr. 1974; Suchodolska E., Wrede M., Jana Matejki Dzieje cywilizacji w Polsce, W. 1998 s. 98–9, 103; Tazbir J., Piotr Skarga, szermierz kontrreformacji, W. 1978; Tomczak A., Walenty Dembiński kanclerz egzekucji, Tor. 1963; Urban W., Chłopi wobec reformacji w Małopolsce w drugiej połowie XVI w., Kr. 1959; tenże, Dwa szkice z dziejów reformacji, Kielce 1991; Wajsblum M., Dyteiści małopolscy, „Reform. w Polsce” R. 5: 1928 s. 86; Wiežbovski T., Dve kandidatury na pol’skij prestol. Priloženia, Varšava 1889; Wiśniewski J., Opis historyczny kościołów w powiecie włoszczowskim, Marjówka Opoczyńska 1932 s. 240; Wotschke T., Geschichte der Reformation in Polen, Leipzig 1911; – Akta sejmikowe woj. krak., I; Akta synodów różnowierczych w Pol., I–III; Akta Unii; Arch. Zamoyskiego, III–IV; Bielski, Kronika, III 1223–4, 1541–3, 1569, 1727; Calvin, Opera, XVI nr 2445, XVII nr 3004, 3121; Cochanoviana, Oprac. M. Gorbaczowa, W. Urban, Wr. 1985 I; Diariusz sejmu piotrkowskiego R.P. 1565, Oprac. W. Chomętowski, W. 1868 s. 20, 275, 281; Diariusz sejmu walnego warszawskiego z roku 1556/57, Wyd. S. Bodniak, Kórnik 1939; Diariusz zjazdu protestantów w Radomiu 1591, Wyd. W. Zakrzewski, Arch. Kom. Hist. 1902 IX; Diariusze i akta sejmowe 1591–1592, Wyd. E. Barwiński, w: Script. Rer. Pol; Diariusze sejmowe r. 1585, Wyd. A. Czuczyński, Kr. 1901; toż z r. 1587, Wyd. A. Sokołowski, Kr. 1887; Diariusze sejmów koronnych 1548, 1553 i 1570 r., Wyd. J. Szujski, Kr. 1872 s. 117, 121–3, 131–2, 152–3; Dnevnik lublinskago sejma 1569 goda, Pet. 1869; Dudithius A., Epistulae, Ed. L. Szczucki, T. Szepessy, Budapest 1995–2000 II–IV; Elementa ad fontium editiones, XI, XII, XXIII, XXVI, XXVII, XLIX, LIX, LXII; Gilowski P., Odprawa przeciwko jadowitym Marcina Czechowica potwarzom, [b.m.r.w.] s. 11, fol. B2, B6, E7; Heidenstein R., Dzieje Polski, Pet. 1857 s. 183, 224; Hosii epistolae, II nr 1644; Jasnowski J., Materiały do działalności wojskowej Floriana Zebrzydowskiego, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 9: 1937 s. 297; Kaniewska I., Posłowie koronni na sejm warszawski 1589 roku, „Czas. Prawno-Hist.” T. 32: 1980 z. 2 s. 155; Korespondencja Stanisława Hozjusza, „Studia Warmińskie” T. 13–15: 1976–8; Kutrzeba S., Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku, Kr. 1937; Lasciana, s. 401, 433, 452, 484, 494, 500; Lubieniecki A., Poloneutychia, W. 1982 s. 67; Lubieniecki S., Historia reformationis Polonicae, W. 1971; Lustracja woj. krakowskiego 1564, W. 1964 II; Marcina Bielskiego satyry, Wyd. W. Wisłocki, Kr. 1889; Materiały do dziejów reformacji w Krakowie, Oprac. R. Żelewski, Wr. 1962; Matricularum summ., IV nr 18298 (dot. Agnieszki Szafrańcowej), V–VI; Monumenta Poloniae Vaticana, IV–VI; Nowe źródło do dziejów polskiego parlamentaryzmu XVI wieku, Oprac. B. Floria, I. Kaniewska, „Czas. Prawno-Hist.” T. 35: 1983 z. 1 s. 206–8, 211; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; Pisma polityczne z czasów pierwszego bezkrólewia, Wyd. J. Czubek, Kr. 1906; Prawa, przywileje i statuta m. Kr., I–II; Skaza klątwy secemskiej od ministrów kalwińskich wydanej na pana Jankowskiego, Kr. 1616; Starożytności hist. pol., IV 441; Sumariusz Metryki Koronnej, S. Nowa, Oprac. W. Krawczuk, Kr. 2001–2 II–III; Szesnastowieczne epitalamia łacińskie w Polsce, Oprac. M. Brożek, J. Niedźwiedź, Kr. 1999 (w indeksie błędnie jako Hieronim); Trzecieski A., Dzieła wszystkie, Wr. 1958 I; Uchańsciana, IV; Vol. leg., II 767, 915, 1049, 1052, 1204; Volumina constitutionum, W. 2005 I–II; Warszewicki K., Opuscula inedita, Ed. T. Wierzbowski, Varsoviae 1883; Węgierski W., Kronika zboru ewangelickiego krakowskiego, Kr. 1817 s. 37; Zachorowski S., Najstarsze synody arian polskich, „Reform. w Polsce” R. 1: 1921 s. 216–17; Źródła Dziej., IV, XIV 24–5, 30, 69–70; Źrzódłopisma do Dziej. Unii, III 6, 15d, 39–40, 55–6, 115, 135–6, 138, 148–50, 153–4, 165, 172, 175, 179, 181, 189, 192, 224–5, 227–8, 233, 235, 239–41, 243–5, 247–55; – AGAD: Księgi poborowe, nr 51 k. 113, nr 60 k. 150, 286, 484, 488, 597, 604, nr 97 k. 75, 77, nr 117 k. 38, 39, 48, 141, 145, nr 119 k. 55, 68, 69, 162, 203; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Castr. Crac. Inscr., t. 64 s. 488, t. 90 s. 732–4, t. 91 s. 1126, t. 95 s. 759–66, t. 96 s. 738–43, 745–6, t. 98 s. 1556, t. 105 s. 1384–6, t. 163 s. 424, Castr. Crac. Rel., t. 2 s. 131, t. 3 s. 261–2, t. 19 s. 235–62, Terr. Crac., t. 33 s. 591, t. 41 s. 217, t. 76 s. 101, t. 186 s. 1, t. 187 s. 40–2, t. 188 s. 43, 396 (dot. Agnieszki Sienieńskiej), s. 544–6, t. 189 s. 735–6; B. Czart.: rkp. 84 s. 126, 137, rkp. 313 s. 3–7, rkp. 2579 s. 461–2; B. Jag.: rkp. 5348 s. 587, rkp. 6862 s. 126–33, 135–7; B. Narod.: BOZ, rkp. 1809/I k. 158; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 3581 s. 22, 42, rkp. 8338 s. 48–9; – Mater. Red. PSB: Biogram S-a autorstwa Haliny Kowalskiej.

Irena Kaniewska